Panslawizm czy Cywilizacja Słowiańska?

Krzysztof J. Wojtas · Nowy Ekran

Wspólnota słowiańska

Można twierdzić, że wśród Słowian zachował się, w sposób widoczny,  system stanowienia zasad współżycia – drogą postanowień dokonywanych na wiecach, gdzie każdy członek wspólnoty miał prawo wyrażania swoich opinii. Nie było żadnych ograniczeń w zakresie stanowienia tych zasad a formą ich egzekucji był honor.

Słowianie to wszak ostatnia fala migracyjna Ariów – czyli ludzi honoru, gdzie właśnie honor stanowił o wypełnianiu ustalonych postanowień.

Taka metoda tworzenia relacji społecznych jest głęboko zakorzeniona we wszystkich społecznościach słowiańskich.

Prawo w tym systemie relacji społecznych jest traktowane jako narzucona forma władzy i jeśli nawet  dana społeczność słowiańska była włączana w system który  tworzył odrębne uregulowania, to na poziomie lokalnych społeczności dalej honor uznawany jest za wiążący. Nawet w państwach o odmiennych inklinacjach cywilizacyjnych – to odnosi się zwłaszcza do Rosji.

Jeśli zatem rozważać kulturową podstawę słowiańskiej jedności – ten czynnik wydaje się zasadniczym.

Rosja a panslawizm

Idea panslawizmu została przejęta i zaakceptowana w imperium carskim jako dogodny środek dający podstawy objęcia panowaniem wszystkich terenów zamieszkałych przez Słowian.

Samo „zjednoczenie” Słowian, jako odrębności kulturowej – wydaje się być uzasadnione. Wątpliwości budzić może jedynie, czy Rosja i Rosjanie mieli podstawy do wystąpienia jako czynnik spajający.

O ile tworzenie zrębów polskiej państwowości przypadło na schyłek XIV wieku to tworzenie się doktryny moskiewskiej należy ulokować w wieku XV.  To ważny czynnik, dający możliwości porównań.

 Moskwa poszukiwała  podstaw dla utworzenia doktryny władzy. Formalna podległość Złotej Ordzie to czynnik krystalizujący społeczne dążenia do odrzucenia tej zależności. Na tym tle pojawiły się rozbieżne tendencje tyczące sposobu organizacji życia społecznego.

Z jednej strony słowiańskie zaszłości, gdzie wzorem był Nowogród Wielki i Rzeczpospolita.

Z drugiej wschodni system władzy wprowadzony wraz z najazdem mongolskim a podtrzymywany przez Tatarów.

Wraz z małżeństwem Iwana III z Zofią Peleolożanką. Pojawił się aspekt religijny – przejęcie tradycji prawosławia z racji upadku Konstantynopola a przy tym rodzinne koneksje dały szczególny asumpt to uznania władztwa moskiewskiego jako szczególnie wyniesionego w rodzie Rurykowiczów, ale też, z czasem, także względem innych ośrodków władzy – bo mogącego przejąć tradycje cesarstwa bizantyńskiego.

Tak więc – znaleziony został powód uznania praw Księstwa Moskiewskiego do zwierzchnictwa nad prawosławiem. Wraz z umacnianiem się tego przekonania pojawiły się tendencję do przejęcia władztwa nad pozostałymi księstwami ruskimi, gdzie prawosławie dominowało, jako wyznawana religia.

Z kolei rola przypisywana sobie przez cara predystynowała go do połączenia elementów systemów sprawowania władzy cesarzy bizantyńskich z systemem mongolskim. Powstał szczególny układ łączący element religijny (prawosławie) z systemem pełnego zwierzchnictwa typu wojskowego.

Moskiewski typ władzy rozwijał się a kolejne czynniki zwiększały zakres samowładztwa dystansując się od słowiańskich korzeni.

Znamienne w tej drodze to likwidacja demokracji Nowogrodu Wielkiego. Dalszym  krokiem, zrobionym na tej drodze, aczkolwiek już za Iwana IV – to wprowadzenie opryczniny.

Można ten akt porównać z przemianami jakie miały miejsce w Chinach za dynastii  Qin.

Oprycznina uczyniła z cara jedynowładcę odrzucając wszelkie pozostałości wpływów struktur rodowych na sprawowanie władzy.

Oczywiści proces zapoczątkowany jednym aktem budził jeszcze wiele sprzeciwów. Jednak raz ustanowiony zwiększał zasięg swego oddziaływania.

Słowiańska demokracja w ustanawianiu zasad współżycia była coraz bardziej ograniczana i pozostawała żywa  jedynie w obrębie podstawowych wspólnot.

W świetle przedstawionego wywodu, słowiańskie normy kulturowe w żaden sposób nie przystają do carskiego samowładztwa a próba uczynienia tych norm  podstawą panslawizmu pod berłem carskim, poza powierzchownym skojarzeniem, nie ma głębszego uzasadnienia.