Protokoły mędrców Syjonu - autentyk czy falsyfikat?

Janusz Tazbir niniwa2.cba.pl

Mathieu Gołowinski

Już w 1917 roku Bint poinformował Swatikowa, iż autorem Protokołów… był Mathieu Gołowinski (1865-1920), pochodzący z zubożałej rodziny arystokratycznej, notabene czynnie angażującej się w działalność antycarską. Stryjeczny dziad Gołowinskiego został zesłany na dwadzieścia lat na Syberię za udział w spisku dekabrystów, a jego ojciec, Bazyli, należał do kółka rewolucyjnego, które w 1848 roku założył Michał Butaszewicz-Pietraszewski. Po jego wykryciu w grudniu następnego roku, aż 21 "pietraszewców" skazano na karę śmierci, zamienioną dopiero na miejscu egzekucji na karę katorgi. Wśród skazanych znalazł się między innymi Fiodor Dostojewski oraz Bazyli Gołowinski. Obaj po odbyciu kary zostali wcieleni do wojska. Bazyli umarł w 1875 roku, pozostawiając dziesięcioletniego syna pod opieką matki i guwernantki, która nauczyła go płynnie mówić i pisać po francusku.

Wbrew tradycjom rodzinnym (a może nauczony smutnym doświadczeniem ojca?) "sprytny i pozbawiony większych skrupułów" Gołowinski nawiązuje, jeszcze jako student, kontakt z hrabią Ilarionem Woroncowem-Daszkowem, jednym z głównych założycieli (w 1881 roku) tak zwanej Świętej Drużyny. Była to organizacja stawiająca sobie za cel zwalczanie wszelkimi sposobami ruchu rewolucyjnego. Obok kontrterroru do celu tego służyło także produkowanie różnego rodzaju falsyfikatów oraz publikacja pseudorewolucyjnych gazet, mających skompromitować opozycję. W latach dziewięćdziesiątych XIX stulecia Gołowinski staje się jednym z najbliższych współpracowników słynnego Konstantina Pobiedonscowa, prokuratora generalnego Świętego Synodu, sprawującego nadzór nad Cerkwią prawosławną oraz jednego z doradców cara Aleksandra III. Pobiedonscow był przekonany o wszechobecności Żydów w aparacie państwowym, których wpływy należy za wszelką cenę zwalczać. Za jego pośrednictwem Gołowinski dostaje się do departamentu prasowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, którego szefem był Michaił Sołowiow, słynący z fanatycznego antysemityzmu. Departament trudnił się politycznym nadzorem nad prasą.

Kiedy jednak Sołowiow zmarł, a Pobiedonscow nie miał już wpływów na nowego cara, Mikołaja II, dalsza kariera Gołowinskiego uległa załamaniu; Maksym Górki publicznie nazwał go "szpiclem". Przyszły autor Protokołów… przenosi się do Paryża, gdzie zatrudnia go Piotr Iwanowicz Raczkowski, zwierzchnik zagranicznych placówek ochrany. Był to mistrz intrygi politycznej, znajdujący upodobanie w fałszowaniu dokumentów. Publikował pod różnymi pseudonimami broszury i listy otwarte, mające skłócić ze sobą środowiska emigracji rosyjskiej. W 1892 roku Raczkowski ogłosił w Paryżu (oczywiście również nie pod własnym nazwiskiem) książkę Anarchie et Nihilisme, zawierającą tezę, którą później odnajdujemy w Protokołach…, a mianowicie, że od czasów rewolucji francuskiej Żydzi opanowali znaczną część Europy, a na drodze do zawładnięcia światem stoi im tylko "twierdza moskiewska" (państwo rosyjskie).

Rozliczne intrygi Raczkowskiego doprowadziły w 1902 roku do odwołania go z Paryża, gdzie przebywał przez osiemnaście lat, odnosząc liczne sukcesy w swej policyjnej służbie. Wyrazem uznania dla nich było powołanie go w okresie rewolucji 1905 roku na wicedyrektora departamentu policji. Dzięki temu Raczkowski mógł brać udział w wielu intrygach dworskich, skierowanych przeciwko osobie ówczesnego premiera Siergieja Wittego, którego polityka gospodarcza budziła sprzeciwy wpływowych kół rosyjskiej konserwy. Opowiadał się on za przyspieszeniem rozwoju ekonomicznego Rosji między innymi dzięki obcym kapitalistom, którym stwarzał różnorakie ulgi podatkowe. Otóż nie jest wykluczone, iż Raczkowski chciał tej wpływowej konserwie poprzez Protokoły… zasugerować, iż Witte dlatego prowadzi kraj do ruiny, ponieważ stara się wypełnić instrukcje mędrców Syjonu. Głównym odbiorcą Protokołów… miał być wszakże Mikołaj II, którego miały one przekonać "o żydowsko-masońskim spisku, jaki kryje się za nurtem liberalnym i reformatorskim […]. Trzeba więc spreparować ostateczny dowód na to, że przemysłowe i finansowe unowocześnienie Rosji jest przejawem żydowskiego planu zapanowania nad światem" - pisze Lepiechin. Na polecenie Raczkowskiego Gołowinski pod koniec 1900 roku lub w początkach roku następnego pisze Protokoły… Wybiegając nieco naprzód, trzeba powiedzieć, iż po pewnym czasie wrócił on do Rosji, pracował tam dla Ministerstwa Sprawiedliwości, gdzie dosłużył się nawet generalskiej rangi. W 1914 roku, już po wybuchu wojny wydał zaś Czarną księgę niemieckich okrucieństw. Musiała go cechować duża odwaga i bezczelność, skoro po wybuchu rewolucji październikowej Gołowinski nie opuścił Rosji. Wręcz przeciwnie: zaczął w niej robić błyskawiczną karierę. Śmierć, która nastąpiła w 1920 roku, zastała Gołowinskiego w Komisariacie Ludowym do spraw Zdrowia oraz w kolegium wojskowo-sanitarnym (nie mając odpowiednich studiów, podawał się za doktora medycyny). Zdążył jeszcze założyć (w 1918 roku) Instytut Kultury Fizycznej, "przyszłą kuźnię radzieckich mistrzów sportu", i stanąć na jej czele. Wróćmy jeszcze do samych Protokołów… Związek między wzrostem antysemityzmu, jaki miał miejsce we Francji schyłku XIX stulecia (sprawa Dreyfusa i teoria spisku żydowskiego), a ich sfabrykowaniem wydaje się niewątpliwy. Nie bez wpływu pozostawał sojusz francusko-rosyjski z 1891 roku oraz podpisana w następnym roku konwencja wojskowa, która weszła w życie na przełomie lat 1893 i 1894. W tym czasie musiała istnieć ścisła współpraca między zagranicznymi agenturami ochrany a policją francuską. Właśnie ta ostatnia zwróciła być może uwagę Raczkowskiego, który stał na czele tych agentur, na istnienie pamfletu Joly'ego. Nie jest wykluczone, że urzędnicy francuskiej policji czynnie współdziałali w jego przeróbce na utwór antyżydowski. Liczne aluzje oraz odesłania do stosunków wewnątrzfrancuskich wskazują, że pamflet ten w pierwotnej wersji mógł zostać pisany z myślą o publikacji w samej Francji.

Współautorstwo Gołowinskiego nie ulegało wątpliwości dla naszej rodaczki, księżnej Katarzyny z Rzewuskich Radziwiłłowej (1858-1941). Była to popularna swego czasu osoba, znana z wydawanych pod różnymi pseudonimami książek opisujących, już to w formie zbeletryzowanej, już to pamiętnikarskiej, życie wyższych sfer. Z tej to racji Radziwiłłowa trafiła do Polskiego Słownika Biograficznego, który określa ją słowami: "pamiętnikarka, powieściopisarka, publicystka". Księżna dała własną wersję genezy Protokołów… - ogłoszoną najpierw w prasie żydowskiej wychodzącej w USA ("American Hebrew" z 25 lutego 1921 roku), a następnie we francuskiej ("La Revue Mondial" nr 6 z 15 marca 1921 roku). Jej relacje raczej zmąciły aniżeli wyjaśniły całą sprawę. Zdaniem Radziwiłłowej Protokoły… były napisane po wojnie rosyjsko-japońskiej, już w okresie rewolucji 1905 roku. Tymczasem wiemy, dzięki relacjom Michaiła Lepiechina, iż powstały pomiędzy 1900 a 1901 rokiem. Niewykluczone jednak, iż Gołowinski naprawdę prezentował gościom księżnej w jej paryskim salonie manuskrypt tego falsyfikatu. Miał on być sporządzony rozmaitymi charakterami pisma, co - nie ukrywający swej współpracy z ochraną literat - tłumaczył tym, że pisał je razem ze wspomnianym już Raczkowskim oraz z niejakim Iwanem Manasiewiczem.

Tezę, że Protokoły… powstały w wyniku ścisłej współpracy dwóch policji: carskiej i francuskiej, zakwestionował ostatnio Pierre Barrucand, francuski badacz, związany z CNRS (maitre de recherche honoraire). Barrucand stara się dowieść, iż właściwymi twórcami tego falsyfikatu była grupa księży katolickich, zbliżona do Watykanu oraz zakonu jezuitów, od dawna zajmująca się propagandą antysemicką. Mieli się oni posłużyć jako pośrednikiem Justiną Dmitrijewną Glinką (1844-1918), damą carskiego dworu i córką rosyjskiego dyplomaty, której już zresztą poprzedni badacze (w tym i N. Cohn) przypisywali przewiezienie z Paryża do Rosji manuskryptu Protokołów…

Zdaniem Barrucanda, pani Glinka nie była autorką pamfletu, ale otrzymała go od wspomnianej już grupy księży katolickich działających za pontyfikatu Piusa IX i Leona XIII. Oni też, a nie Raczkowski, mogli być właściwymi twórcami Protokołów…, w których zarzut rozlewu krwi chrześcijańskiej został zastąpiony oskarżeniem, iż Żydzi (mędrcy Syjonu) pragną zawładnąć światem.

Polemizując ze zwolennikami tezy o policyjnej inspiracji Protokołów…, Barrucand pisze, że skoro Raczkowski był protegowanym ministra Wittego, to jak wytłumaczyć fakt, że sfabrykował falsyfikat, który był następnie wykorzystywany do walki z jego protektorem, uważanym do tego za jednego z "mędrców Syjonu", podobnie zresztą jak przywódca kadetów Paweł Milukow? Dlaczego, zapytuje dalej Barrucand, publikację i rozpowszechnianie Protokołów… powierzono maniakalnemu mistykowi Nilusowi, a ich pierwszej edycji dokonał Suchotin na własny koszt i w sposób niemalże konspiracyjny, do jakiego przecież ochrana nie musiałaby się uciekać? Streszczam wywody Barrucanda nie dlatego, abym został nimi zbytnio przekonany. O poprzedzających Protokoły… dziełach, które on wymienia, pisano już wielokrotnie i nikt nie negował faktu, iż idea spisku żydowskiego występuje w publicystyce politycznej co najmniej od czasów rewolucji francuskiej (czyli na długo przedtem, zanim zaczęła działać owa "grupa propagandy antysemickiej" przy Watykanie). Nie jest też zupełnie jasne, dlaczego publikowanie dzieł na temat mordów rytualnych ma stanowić dowód, że ich inspiratorzy (i autorzy) przerzucili się następnie na kolportaż Protokołów…, w których notabene o mordach rytualnych brak najmniejszej nawet wzmianki. Wreszcie Barrucand opiera swą wysoce kontrowersyjną hipotezę wyłącznie na przypuszczeniach oraz poszlakach, podczas gdy za udziałem ochrany w powstaniu tego falsyfikatu przemawia wiele bezpośrednich świadectw.

Za tezą o współpracy ochrany przy sporządzaniu Protokołów… wypowiedział się również Władimir Burcew (1862-1942), rosyjski rewolucjonista i dziennikarz. Po dojściu do władzy bolszewików udał się on na emigrację, gdzie ogłosił książkę demaskującą Protokoły… jako oczywisty falsyfikat (Protokoły syjońskich mudrecow - dokazannyj podłog, Paryż, 1938). Jej reprint wydano przed paroma laty w Rosji.

Burcew twierdził, iż także generał K. I. Głobaczow, były naczelnik petersburskiego oddziału ochrany, wymieniał Gołowinskiego jako autora Protokołów…, które miał sporządzić na polecenie swego szefa, Raczkowskiego. Warto dodać, że Burcew specjalizował się niejako, jeszcze przed wybuchem obu rewolucji - lutowej i październikowej, w demaskowaniu agentów ochrany (on to między innymi wykazał, iż głęboko zaangażowany w ruchu podziemnym Azef jest w rzeczywistości prowokatorem, pozostającym na usługach tej instytucji). Również i na wspomnianym już procesie w Bernie występujący tam w charakterze świadka oskarżenia Burcew mówił o współudziale Raczkowskiego w sporządzeniu tego falsyfikatu. Najprawdopodobniej był on dziełem spółki autorskiej, w której Gołowinski grał pierwsze skrzypce.

Przed przeszło rokiem Walerij Kadżaja ogłosił na łamach pisma "Nowoje Wremia" (z 15 kwietnia 2002 roku) informację o wydanej w 2001 roku w Kijowie książce profesora Wadima Skuratowskiego pod tytułem Problem autorstwa "Protokołów mędrców Syjonu". Również i on opowiada się za autorstwem Gołowinskiego, który był zaprzyjaźniony z synem autora pamfletu przeciwko Napoleonowi III, Charles'em Jolym. Skuratowski słusznie przypuszcza, iż on to właśnie mógł skłonić Gołowinskiego do wykorzystania tego pamfletu przy pisaniu Protokołów… .

W sumie nie ulega dziś wątpliwości, iż Protokoły…, wznawiane później w wielu językach i w różnych krajach, powstały z bezpośredniej inspiracji carskiej ochrany.