| słowa kluczowe: Dniepr, Kozacy, Rzeczpospolita, Sicz, geneza, rejestr. | |||
| Historia | 2013.10.26 17:50 | ||
Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | Marcin de Sas | ||
 O tym, kim byli Kozacy i jakie mieli znaczenie dla dziejów Rzeczpospolitej często posiadamy wiedzę. Wiedzę nabytą choćby z książek przygodowych, naukowych czy filmów. W poniższym artykule chciałbym w sposób lakoniczny i niewyczerpujący temat poruszyć zagadnienie genezy powstania kozaczyzny. Pamiętać należy, że problem Kozaków dla Polski pojawił się dopiero po Unii Lubelskiej Litwą. Wtedy to w 1569 roku do Korony przyłączono sporą część dzisiejszej Ukrainy. | |||
| Zaporoże to kraina historyczna na terenie dzisiejszej Ukrainy wschodniej. Przez ową krainę przepływa rzeka Dniepr. To tam właśnie biło serce kozaczyzny. Zaporoże zwane również Dzikimi Polami nazwę swoją wzięło do porohów czyli raf. Tych skał było kilkanaście i ciągnęły się na odległość kilkunastu kilometrów. Tak o tych terenach pisał znany polski historyk Władysław Serczyk: „O ziemiach zagarniętych przez Dniepr we władanie opowiadano legendy. Obfitowały we wszystko, co ludziom potrzebne było do życia. Niezliczone ilości różnego rodzaju zwierząt, bujna roślinność, rybne rzeki, urodzajna gleba stwarzały- jak twierdzono- niemal rajskie warunki bytowania. Ściągali więc tutaj osadnicy,[...]. Tereny naddnieprzańskie wydawały się też idealnym miejscem schronienia dla chłopów uciekających przed samowolą panów i dla przestępców ...”. Na Zaporożu pojawiali się ludzie różnego pochodzenia i charakteru. Były tam osoby zajmujące się łapaniem dzikich koni; pojawiali się tam również zbiegowie z majątków szlacheckich. Przybywali także wyjęci spod prawa banici. Słowo „Kozak” jest tureckiego pochodzenia, oznacza człowieka wolnego, bądź stróża, rozbójnika. Początkowo odnosiło się do tzw. Dobyczników- ludzi nieosiadłych. Dzikie Pola były często areną łupieżczych wypraw tatarskich. Aby uchronić się przed wzięciem w jasyr ludzie przebywający na Zaporożu łączyli się w grupy. Schronieniem ich była Sicz- pewnego rodzaju ufortyfikowany obóz. Pierwsza powstała na największej wyspie na Dnieprze- Chortycy. Wzniósł ja Dymitr Wiśniowiecki i przetrwała do 1563 roku. Rok później Kozacy założyli obóz na wyspie Bazawłuk. Nowa Sicz przetrwała aż do powstania Chmielnickiego (1648-1651). Różni ludzie tworzyli społeczność kozacką: Polacy, Rusini, Mołdawianie, Tatarzy, a nawet przybysze zza Łaby- między innymi mieszkańcy ziem germańskich, czy Niderlandów. Dominował jednak wśród nich ludność ruska o wierze prawosławnej. Spośród siebie wybierano wodza zwanego atamanem a także atamana koszowego- dowódcę w tzw. Koszu, to znaczy obozie obronnym. O sprawach najbardziej istotnych dla całej zbiorowości decydowało Koło Kozackie. W jednym kole przebywała tylko starszyzna, drugie przeznaczone było dla reszty- tzw. czerni. Zdarzało się, iż bardziej liczna czerń narzucała swoją wolę starszyźnie. W Kole wybierano również atamana. Jeżeli wybrany nie spełniał oczekiwań Kozaków często żegnał się z życiem i wybierano jego następcę. Przez wieki na Ukrainie przenikały się wpływy polskie, tureckie, moskiewskie. Władcy Rzeczypospolitej starali się zapanować nad rosnącym w siłę żywiołem kozackim. Służyć temu miały rejestry. Tzw. Kozacy rejestrowi mieli większe prawa i przywileje od pozostałych. Rejestry miały służyć pozyskaniu ich przychylności szczególnie, gdy siła kozacka potrzebna była obronie Rzeczpospolitej, bądź jej wojnach. Stosunki Korony czyli Polski z Kozakami to osobny temat na tyle godny, by umieścić go w osobnym artykule. Podobnie się ma z wpływami prawosławnymi na Kozaków, oraz podejściem tychże do mniejszości narodowych, czy też do Złotej Ordy. Żywię nadzieje, że czas pozwoli ogarnąć te tematy i przedstawić je Państwu. Osobnym tematem są również powstania kozackie, których było sporo. Większość Polaków kojarzy jedynie pożogę wywołaną przez Chmielnickiego. Dzikie Pola były pograniczem trzech państw. Od wieków przenikały się tutaj wpływy Rzeczpospolitej, Moskwy i Turcji. Każde z tych krajów chciało przeciągnąć Kozaków na swoją stronę. Robiono to poprzez obietnice lepszej sytuacji materialnej, traktowania na równi ze szlachtą narodową. Kozaków z Moskwą łączyła ta sama religia. Był to czynnik mocno zbliżający Kozaczyznę do wschodniego sąsiada Rzeczpospolitej. Polska natomiast miała próbowała podporządkować żywioł kozacki poprzez rejestry, obietnice łupów podczas wielu wojen. Zaprzepaszczono szansę na to, by powstało wielkie mocarstwo. Wielu marzyła się silna Rzeczpospolita trojga narodów, z Orłem, Pogonią i Archaniołem w jedności. Nie zamierzam wybielać tutaj postaci kozackich, jednakże zła polityka wobec nich przyniosła później gorzkie owoce. O czym mieli przekonać się również i Kozacy. Słusznie prawi stara ukraińska pieśń: „Bo kozacka dola, jak na polu ruta — sieczona deszczami, chłostana gromami, razem z wiatrem hula”. W artykule zawarłem wiele myśli z mojej pracy licencjackiej. Najważniejszymi źródłami były mi wtedy Akta sejmikowe z XVII wieku, a także literatura naukowa: Serczyk W: Historia Ukrainy, Wrocław 1990. Na dalekiej Ukrainie, Kraków 1984. Na płonącej Ukrainie, Warszawa, 1998. Wójcik Z., Wojny kozackie w dawnej Polsce, Dzieje narodu i Państwa Polskiego, Kraków 1989. Wyżej wypisane publikacje nie są jedynymi, lecz zawierają rzetelną i sporą dawkę wiedzy na temat Kozaków i historii Ukrainy. | |||
| Marcin de Sas | |||
| 3980 odsłon | średnio 5 (7 głosów)  |
| zaloguj się lub załóż konto by oceniać i komentować | blog autora |
| Re: POCZĄTKI KOZACZYZNY NA LITWIE I RZECZYPOSPOLITEJ. | |||
| Malawanda, 2013.10.26 o 18:48 | |||
| A skąd wziąłeś Młody ten cudny obrazek? | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: POCZĄTKI KOZACZYZNY NA LITWIE I RZECZYPOSPOLITEJ. | |||
| Malawanda, 2013.10.26 o 18:51 | |||
| Bo piękny jest | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: POCZĄTKI KOZACZYZNY NA LITWIE I RZECZYPOSPOLITEJ. | |||
| Marcin de Sas, 2013.10.26 o 23:00 | |||
| szukając obrazu nie miałem na myśli niczego konkretnego, w google - grafika wpisałem hasło: Kozacy Zaporoscy obraz- wyskoczył obraz z Wikipedii z hasła: Sicz Zaporoska. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Piotr Świtecki, 2013.10.28 o 12:07 | |||
| Dziękuję za ten wpis. Historia w małych dawkach - bardzo potrzebna! Jakiej wielkości, w porównaniu do ościennych grup, była populacja Kozaków? Czy to byli głównie wojownicy, czy w pełni ukształtowany, samowystarczalny organizm? (z rolnictwem, hodowlą, rzemiosłem, miastami, wpływowymi Kościołami, zróżnicowaną strukturą społeczną, z poczuciem wspólnoty i postrzeganymi przez zbiorowość własną tożsamością i własnymi interesami oraz wolą ich bronienia) | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Marcin de Sas, 2013.10.28 o 20:05 | |||
| Dużo pytań :) postaram się odpowiedzieć pokrótce. Co do populacji Kozaków to mamy tu spory problem. Jak już wspominałem w artykule sporządzano rejestry czyli spisy Kozaków. Byli to Kozacy z tzw. wyższej półki, taka namiastka szlachty. Pierwszy spis z 1572 roku obejmował 300 osób. Ilu było Kozaków nierejestrowych nie sposób policzyć. Kozacy przyjmowani byli na służbę do dworów, albo mieszali się z ludnością ruską czyli terenów dzisiejszej Ukrainy. Kolejny nowy rejestr sporządził szlachcic polski Jan Oryszkowski w 1578 roku. Kozaków rejestrowych było wówczas sześciuset. Kozacy utrzymywali się z grabieży w czasach pokoju i łupów wojennych w czasie wojny. W czasach pokoju bywało, że nawet kilka tysięcy mężczyzn wyruszało na wyprawę. Najczęściej ruszali na południe do Turka. Kozacy byli newralgicznym punktem w polityce polsko- tureckiej. Kozacy to głównie wojownicy ponieważ takie to były czasy. Czuli się ludźmi wolnymi, nie nawykłymi do prac rolniczych. Często porywali dziewki służebne z dworu i bałamucili. nie lubi wchodzić w związki małżeńskie. Zaporożcy lubili używki. Bywały przypadki utopień w beczkach z okowitą :) Upijanie się do upadłego było czymś normalnym. Własna tożsamość to trudny temat. Na pewno ją posiadali ale nie było to na poziomie narodu, czy też mniejszości narodowej. Kozacy w większości byli wyznania prawosławnego, ale nie byli to ludzie wielkiej wiary. Religię traktowali instrumentalnie. Zmiana nastąpiła dopiero za Chmielnickiego. Prawosławie miało ich wtedy jednoczyć. Sytuację tę wykorzystał car moskiewski. Religia miała być dla Moskwy kartą przetargową. Przypomnę- Perejasław- to tam w 1659 roku Kozacy oddali się pod panowanie cara. Kozacy najbardziej nienawidzili Żydów. Chodzi o finansjerę- kredyty czyli tzw lichwy. Kozacy często ramię w ramię walczyli u boku polskich rycerzy. Bywało często, że ruszali z bronią w ręku za Lachów czyli Polaków. Chcieli być traktowani na równi ze szlachtą. Mam nadzieję, że chociaż trochę zaspokoiłem głód wiedzy Waszmość Pana. Pozdrawiam. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Piotr Świtecki, 2013.10.28 o 20:23 | |||
| Tak, dziękuję! | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Paweł Tonderski, 2013.10.28 o 23:39 | |||
| A ta ludność ruska to kto? Coś co leży na krańcu, na krańcu znanej ziemi, na granicy, na pustkowiu, na ziemi niczyjej, za którą żyją nasi śmiertelni wrogowie i bisurmany oraz antychrysty, nie może być z naturalnych przyczyn traktowany jako naród, tylko jako zbiorowisko banitów o nieznanej proweniencji. :) Tym była w istocie kozacka Ukraina. A czy ci Kozacy to przypadkiem nie Niemcy, którzy za wierną służbę dla carów Rosji dostali skrawek ziemi? A sicz Zaporowska, sicz naddnieprzańska, sicz nadwołżańska, sicz naddniestrzańska to w rzeczywistości kto? A ci kozacy z Birobidżanu, to kto?  www.youtube.com4) Na nas wrogów zwaliła się lawina Szeregi bagnetów, i ołowiany szkwał My broniliśmy naszego rabina A on nam sprzedawał naboje Wróg był silniejszy, zostaliśmy rozbici Ledwie zdążyliśmy rozsprzedać ekwipunek Zapisaliśmy się wszyscy do antysemitów Tak został rozwiązany nasz żydowski problem Pozdrawiam. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Marcin de Sas, 2013.10.29 o 19:56 | |||
| Ruska- tak niegdyś mówiło się o mieszkańcach Rusi Czerwonej i Białej. Nie mylić z Księstwem Moskiewskim i późniejszą Rosją Piotra Wielkiego.To zbiorowisko banitów wielokrotnie pomagało Koronie- weźmy chociażby liczne wojny z Turkami. Piotr Konaszewicz zwany Sahajdacznym, który w 1621 roku uratował nam skórę pod Chocimiem.Były oczywiście też czarne karty historii polsko-kozackiej. A skąd pomysł, że byli to Niemcy? Jak już wcześniej wspomniałem był to zbitek różnych ludów, Kozacy zaddnieprzańscy to Kozacy lewobrzeżnej części Ukrainy ( patrząc od źródła Dniepru w stronę ujścia w Morzu Czarnym), Analogicznie naddnieprzańscy to mieszkańcy prawobrzeża Dniepru.Nipr czyli Dniepr to główna rzeka graniczna. Nie słyszałem, by ktoś dzielił ich rzeką Dniestr czy Boh. Birobidżan - w internecie jest napisane, że powstało w 1915 roku. Osobiście zagłębiałem tematykę kozacką do XVII wieku. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Paweł Tonderski, 2013.10.29 o 22:24 | |||
| Chodziło mi o to, że Rusini w rzeczywistości byli Polakami, wielu Polaków stamtąd właśnie pochodziło, wywodzi stamtąd swoje pochodzenie. Natomiast, Ukraina to i stepy akermańskie i wybrzeże Morza Czarnego, ale to przecież nigdy Rusią nie było, ale właśnie czymś co dla Polaków leżało na Krańcu znanej nam ziemi, stąd właśnie pochodzi nazwa Ukraina. A banitami mógł zostać każdy, Turek, Tatar, Rusin, Prusak, Holender, Szkot, Litwin, Węgier ale także i żyd. Pozdrawiam. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Hanys, 2013.10.29 o 23:31 | |||
| Kozacy to był zbitek różnych ludów? A z tych wszystkich mądrych książek, które studiowałeś, nie wynika w ogóle, że to było po prostu wojsko kozacze? Dziwi mnie bardzo, jak można takie rzeczy wypisywać np. o "powstaniu" hetmana Zenobiusza Chmielnickiego, skoro do naszych czasów nie zachowały się praktycznie żadne dokumenty. Gdzie jest na przykład oryginał Umowy Perejesławskiej, gdzie jest oryginał tekstu pokoju andruszowskiego? Czy nie dziwi Cię, jak koncertowo "buntownicy" pod wodzą Chmielnickiego brali twierdzę za twierdzą. Gdyby to było powstanie, tak jak nas tego uczą z książek, to z całą pewnością po krótkim czasie wszystko rozeszłoby się po kościach albo było unurzane we krwi. A ten facet prowadząc do boju, jak nam wmawiają, jakichś zbiegów, nieokrzesańców i chłopów małorolnych rozbił w siwy dym całą Rzeczpospolitą! A oglądałeś może sobie w ramach pisania licencjatu stare średniowieczne mapy? Ja na tych mapach jakoś (aż do końca XVII wieku) nigdzie nie widziałem nazw typu "Turcja" czy "Imperium Otomańskie". Więc może wtedy jeszcze Turków jako takich nie było i te wzajemne ciągłe wojny polsko-kozacko-tureckie to czyjś późniejszy wymysł? Zastanawiałeś sie nad tym? Pozdrawiam | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Adam39, 2013.10.31 o 03:00 | |||
| W kontekście powyższego, ciekawe co na temat Kozaków powiedział by nasz kolega blogowy Mati Rani. Pozdrawiam | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Piotr Świtecki, 2013.10.31 o 08:55 | |||
| To akurat wiadomo ;-) | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Marcin de Sas, 2013.11.13 o 22:04 | |||
| Dziwię się tej krytyce. Napisałem artykuł o początkach kozaczyzny a nie o powstaniu Chmielnickiego. Widzę, że ma pan większą wiedzę od profesorów akademickich u których pobierałem naukę. Chylę czoła. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Christophoros Scholastikos, 2013.10.30 o 22:30 | |||
| Smakowicie wrócić do czasów gdy było wiadomo kto jest kobietą, a kto mężczyzną. Brakło mi jedynie tej piosenki www.youtube.comZaporoże to taki dziki zachód na wschodzie. Pozdrowiaju Pane! | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Vortex, 2013.10.31 o 13:14 | |||
| I jeszcze to.www.youtube.com | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Malawanda, 2013.10.31 o 21:22 | |||
| Titi, to Ty?? Bo waść WorteX :)ów na moją prośbę nie odezwał się, nie umiał, czy co.... Po filmie i muzie myślę, że ( to Waść) znaczy - Ty... jesteś Wortex :) Hah! Jeśli błądzę, korekty się upraszam (bardzo) przedstawić TU. Wortex,... Wortex, lalala, sorry jeśli to nietaktu klasyfikacja, pardon. Można prosić o przetłomaczenie, co znaczy ksywa Wortex?? To proszę ja maławanda. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Vortex, 2013.10.31 o 23:35 | |||
| Vortex to z angielskiego, znaczy wir (od wirować). Żadne prośby o odezwanie się do mnie nie dotarły, coś żem może przeoczył, u mnie to typowe, jakiś mam spóźniony refleks i czasem bywam mało spostrzegawczy. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Christophoros Scholastikos, 2013.11.03 o 19:30 | |||
| Wirujący utwór Waść przywołał. A i noga jakoś tak do podskoków bardziej chętna. Pozdrowionka | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Vortex, 2013.11.14 o 00:45 | |||
| Ta ludność ruska to nie to samo co kozaczyzna. Sporo kozaków pewnie było z Rusinów, ale tylko tyle. Ludy ruskie to zupełnie inna bajka, i wcześniejsza, i dużo większa. Ludy ruskie zamieszkiwały duże obszary na wschód od Bugu (tak umownie) już wtedy gdy powstawało Państwo Polskie, zdaje się że sięgali aż po Ural. Byli to Słowianie, tyle że z nieco innym językiem i kulturą od polskiej, no i panowało tam prawosławie. I tam też wtedy powstawały twory państwowe (księstwa). Tutaj spis księstw ruskich z różnych okresów, ale pokazuje duży zasięg ich osiedlenia. pl.wikipedia.orgKiedy był najazd tatarów nam się udało, bo tylko przegraliśmy bitwę, natomiast księstwa ruskie popadły w zależność od Złotej Ordy. Oni zresztą też przegrali wielką bitwę z nimi podczas której został wybity kwiat ruskiego rycerstwa. Złota Orda była tworem mało stabilnym i stopniowo słabła. Litwa jeszcze gdzieś w połowie XIII wieku miała taki mniej więcej obszar jak obecnie. Ale było to państwo wtedy bardzo bitne i agresywne. Pod koniec XIII wieku rozpoczęli ekspansję na południe i uzależnili od siebie w ciągu kilkudziesięciu lat księstwa zachodnio ruskie ( niektóre przez klasyczne ożenki dynastyczne, czyli bez zbrojnego podboju). Wpływy Litwy sięgnęły aż po Morze Czarne. I tak gdzieś w II połowie XIV wieku oni mieli gigantyczne państwo, ale żeby je utrzymać musieli walczyć z Krzyżakami, Polakami, Złotą Ordą i Księstwami Wschodnioruskimi. Szybko się zorientowali że nie mają szans i kimś muszą się dogadać. Tak, tak, i wtedy Jagiełło zjawił się Krakowie i poślubił Jadwigę. I w ten właśnie sposób księstwa zachodnio ruskie stały się częścią zdominowanej przez Polaków wielkiej Rzeczpospolitej. Ale z czasem te wschodnio ruskie wyzwoliły się z pod wpływów coraz słabszej Złotej Ordy, i zaczęło się (wiemy co). Dam jeszcze link do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. pl.wikipedia.orgA jakby kto chciał temat pogłębiać, to powinien pogrzebać w historii Litwy i Złotej Ordy. No i jeszcze mapki pooglądać historyczne. Są gdzieś w sieci, pokazują zmiany terytorialne i organizacyjne na tych terenach. Nawet jakieś mapki znalazłem, trzeba klikać z lewej i skacze się co sto lat. www.euratlas.net | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Paweł Tonderski, 2013.11.14 o 00:56 | |||
| To też miałem na myśli, że kozaczyzna powstała z konglomeratu różnych nacji w tym i z Rusinów, którzy w wielu przypadkach byli Polakami lub w procesie polonizacji się całkowicie spolonizowali. | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Lona, 2013.10.29 o 20:55 | |||
| Marcin, mała prośba. Jeżeli możesz, podawaj pod takimi notkami źródła z których korzystałeś. Tytuły książek, autorów itp. Pozdrawiam | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| Re: Początki kozaczyzny na Litwie i Rzeczypospolitej. | |||
| Marcin de Sas, 2013.11.13 o 21:56 | |||
| Odpowiadam po tak długim czasie, ponieważ teraz rzadko bywam na portalu. -W. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie, Kraków 1984 -W. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 1990 -R. Romański, Kozaczyzna, Warszawa 1999 Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Dzieje narodu i Państwa Polskiego, Kraków 1989 -W. Serczyk, Na płonącej Ukrainie, Warszawa, 1998 -Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984 Szczególnie polecam Serczyka- Na dalekiej Ukrainie to historia do wybuchu powstania Chmielnickiego, "Na płonącej Ukrainie" to powstanie Chmielnickiego i dalsze losy. Pozdrawiam | |||
| zaloguj się lub załóż konto aby odpowiedzieć | |||
| © Polacy.eu.org 2010-2024 | Subskrypcje: |  Atom | RSS | ↑ do góry ↑ |
